Stad van honderd torens: dat is hoe Bologna bekend staat. Maar wie van een Aperol Spritz op het terras geniet, weet vast niet dat deze torens door slaven zijn gebouwd. Laat staan waarom juist Bologna al vroeg slavernij verbood. Economisch pragmatisme of ethische motieven? Ontdek het zelf. 

Terug naar de 13de eeuw

25 augustus 1256. De klokken van de Arengo-toren op het net aangelegde Piazza Maggiore klinken helder door de warme zomerlucht. De inwoners van Bologna verzamelen zich op het centrale plein dat een paar jaar geleden nog een groot grasveld was. Maar de handelaren, koopmannen en rijke heren begrijpen dat de statige gebouwen die hier staan een mooi plein verdienen. Waarom de machtigste bestuurder van de stad – de Podestà – hen vandaag bijeenroept, begrijpen ze echter niet. Omringd door vele torens, kijken de burgers van Bologna omhoog naar de hoge ramen van het Palazzo del Podestà. Welk nieuws heeft het stadsbestuur hen te vertellen?

De Podestà neemt het woord en verkondigt met luide stem dat vanaf nu alle slaven – dat waren er in de 13de eeuw heel wat – in Bologna vrij zijn: het stadsbestuur kocht alle 5855 geregistreerde slaven vrij voor een totaalbedrag van 54.012 zilveren lire. Voor mannen en vrouwen gold dezelfde prijs. Het is moeilijk in te schatten hoe de bevolking van de oudste universiteitsstad van Europa op dit – ongekend vooruitstrevende – besluit reageerde. Want voor de Noord-Italiaanse stad met haar rode gebouwen en torens – juist die torens – betekende dit besluit nogal wat. De honderd torens, waarvan er tegenwoordig nog maar twintig over zijn, waren namelijk gebouwd door slaven.

Van glazen wolkenkrabber naar middeleeuws paleis

25 juni 2017. Ik sta voor het nieuwe stadskantoor in de opkomende wijk Bolognina. Het enorme glazen complex vormt een groot contrast met het middeleeuwse stadhuis in het historisch centrum. Het futuristische gebouw dat grenst aan het Piazza Liber Paradisus is duidelijk gebouwd met het oog op de toekomst. Maar dat is het handelsmerk van de Bolognese stadsbesturen. Dat ook de machthebbers in 1256 hun tijd ver vooruit waren mag duidelijk zijn. Een jaar later bekrachtigde het stadsbestuur de afschaffing van de slavernij met een officieel document, genaamd Liber Paradisus: niet geheel toevallig ook de naam van het plein voor de glazen wolkenkrabbers.

Maar wat bracht het bestuur van de stad – die in 1256 een van de grootste steden van Europa was – tot dit historische besluit? Om dat te begrijpen laat ik de nieuwe wijk Bolognina achter me en duik het middeleeuwse centrum in. Tussen de torens door loop ik naar het hart van de stad: Piazza Maggiore. Acht eeuwen later staat het Palazzo del Podestà er nog steeds. Maar aan de achterkant van het gebouw is in 1245 een tweede paleis toegevoegd. Het stadsbestuur groeide namelijk snel en Palazzo Re Enzo moest uitkomst bieden. Dit paleis deed vanaf de Slag bij Fossalto in 1249 echter ook dienst als gevangenis.

De hoge prijs van de Slag bij Fossalto

Ondanks enorme verliezen betekende de Slag bij Fossalto – die levendig verbeeld wordt in het Museo della Storia di Bologna – een overwinning voor de inwoners van Bologna. Ze zagen zelfs kans de aanvoerder van de tegenpartij gevangen te nemen: Koning Enzo van Sardinië, de bastaardzoon van de Duitse keizer Frederik I Barbarossa. De koning werd gevangengezet in Palazzo Re Enzo en bleef hier tot zijn dood in 1272. Het paleis – dat met zijn kantelen en hoge muren veel weg heeft van een kasteel – werd zelfs naar hem vernoemd: Palazzo Re Enzo. Maar de Bolognezen betaalden een hoge prijs voor de overwinning bij Fossalto: de verliezen in geld en mensen waren enorm. De rijke edelen waren plotseling niet meer zo rijk.

De Bolognese heren in hun hoge torens waren gedwongen maatregelen te nemen. Dankzij de textielindustrie en het ingenieuze netwerk van kanaaltjes door de stad – dat op een aantal plekken nog te zien is – was hun welvaart in de afgelopen decennia snel toegenomen. Hoge torens schoten als paddenstoelen uit de grond en iedereen wist: hoe meer slaven, hoe hoger de toren en des te rijker de familie. Toen zij echter geruïneerd uit de Slag bij Fossalto kwamen, vormden de slaven plotseling een probleem: de edelen hadden geen geld meer om ze te onderhouden. Daarnaast betaalden slaven geen belasting, maar vrije burgers wel. Kortom, de oplossing lag voor de hand: weg met de slavernij.

Het einde van het toren-tijdperk

Zo werd Bologna de eerste stad ter wereld die slavernij verbood. Wie tegenwoordig door het centrum wandelt, ziet echter nog steeds het resultaat van de jarenlange slavenarbeid. Overal steken vierkante torens boven de rode daken uit. De twee scheve torens in het hart van de stad staan symbool voor de honderd torens die hier ooit stonden en de twintig die de oorlogen, branden en aardbevingen van de afgelopen eeuwen hebben doorstaan. De torens deden in de vroege middeleeuwen dienst als woonhuis en verdedigingstoren, maar vormden bovenal een statussymbool. Aan de bouw van nieuwe torens kwam echter een abrupt einde, toen de adel vanaf 1256 geen slaven meer had: zonder slaven geen torens.

Op steenworpafstand van de historische paleizen en torens op Piazza Maggiore ligt een van de vele kleine pleintjes die Bologna rijk is: Piazza de’ Celestini. Rondom het terras staan scooters en auto’s kriskras geparkeerd en de nabijgelegen Galuzzi-toren steekt overal bovenuit. Dit was een van de laatste torens die gebouwd werd vóór het stadsbestuur besloot de slavernij een halt toe te roepen. Een jaar later werd dit historische besluit bekrachtigd met een officieel document: Liber Paradisus. Dat document bevindt zich in de Bolognese Staatsarchieven die verstopt zijn achter een grote houten deur die uitkomt op Piazza de’ Celestini.

Achter de hoge muren van de staatsarchieven

Helaas zijn deze archieven niet toegankelijk voor publiek. Neem daarom plaats op het terras van pasticceria Il Duca d’Amalfi. Bestel een koffie en een gebakje (of een wijntje als het einde van de dag nadert) en denk aan het unieke document dat achter de hoge muren – met afgebladderde verf – van de Staatsarchieven ligt. Behalve een lange lijst met namen van alle slaven die bevrijd werden, benadrukte Liber Paradisus ook de vrijheid en waardigheid van elk individu. Eeuwen voordat mensenrechten werden vastgelegd, hadden de Bolognezen dus al een eigen handvest waarin het belang van vrijheid en gelijkheid – althans tot op zekere hoogte – werd benadrukt.

Ondanks de pragmatische aanleiding – geldgebrek – gaven de Bolognezen dus ook een ethische draai aan de afschaffing van de slavernij. Dat bewijst ook de naam van het document. Paradiso verwijst naar het eerste woord van de tekst, dat de lezer eraan herinnert dat God de mens heeft geschapen om in ‘perfecte en wederzijdse vrijheid te leven’. Acht eeuwen later doen de Bolognezen dat nog steeds. In vergelijking met andere Italiaanse steden, gaat het Bologna economisch gezien voor de wind. Zo gek was de beslissing van het stadsbestuur in 1256 dus niet. Maar dat de 13de-eeuwse torens tegenwoordig vergezeld worden door glazen wolkenkrabbers die aan een plein met de naam Liber Paradisus liggen, dat hadden de rijke heren waarschijnlijk niet verwacht.