Slechts enkele jaren heeft Dante Alighieri in Bologna doorgebracht. Desondanks wordt de stad vaak genoemd in zijn beroemde gedicht Divina Commedia. En veel plaatsen in en om Bologna zijn nauw met de 13de-eeuwse Italiaanse  dichter verbonden. Volg Dante in de ‘Zilveren stad’ en ontdek de sporen die hij heeft nagelaten.

De glinsterende torens van middeleeuws Bologna

‘Zoals de Garisenda-toren lijkt te vallen als er wolken overkomen op de beschouwer die naar boven kijkt, zo kon ik nauwelijks mijn angst betomen toen ik Antaeus buigen zag’ (Divina Commedia, Inferno, Canto XXXI). Het is een enigszins mysterieus fragment, afkomstig uit het meesterwerk van de Italiaanse dichter. De verwijzing naar de Torre Garisenda is echter onomstreden. De middeleeuwse toren in het hart van Bologna was destijds nog maar net gebouwd, maar uit Dantes beschrijving blijkt dat de scheve Torre Garisenda toen al leek op de toren van Pisa. Het citaat hangt op een plakkaat op de toren, die een van de symbolen van de Noord-Italiaanse stad is. Opvallen doet het plakkaat niet: we zien het pas als stadsgids Francesca het aanwijst. Zoals Francesca ons meer mooie verhalen over het leven van Dante Alighieri in Bologna vertelt. Aan hem heeft Bologna namelijk haar bijnaam ‘de Zilveren Stad’ te danken. Dante bezocht de stad aan het einde van de 13de eeuw: de tijd van de torens. Rijke families bouwden hoge torens op hun huizen, als statussymbool en om zich te verdedigen. Het steen van deze torens glinsterde in het zonlicht, waardoor Bologna vanuit de verte leek op een glinsterende edelsteen.

Een dubieuze student

We staan met Francesca onder de Due Torri: de twee scheve torens in het historisch centrum van Bologna. Hier begint de Via Zamboni: de straat die overdag bezaaid is met studenten die naar college gaan, koffiedrinken of op een stoeprand hun studieboeken bestuderen. ’s Avonds zitten de terrassen en bars vol en is de straat het middelpunt van het nachtelijke studentenleven. Zeven eeuwen geleden was dat wel anders. Voor Dante in 1287 als 22-jarige naar Bologna kwam, richtten studenten zich vooral op juridische vraagstukken. Aan het einde van de 13de eeuw kwamen andere stromingen op, zoals filosofie en letterkunde. Waarschijnlijk heeft ook Dante deze twee studies gevolgd, maar zeker is dat niet. Hoewel de Universiteit van Bologna de Italiaanse dichter namelijk ‘claimt’ als een van haar beroemdste studenten, is daar geen overtuigend bewijs voor. Desondanks is het wel aannemelijk: de groeiende universiteit had een grote aantrekkingskracht op intellectuelen zoals Dante en het is vrijwel zeker dat hij een tijd in Bologna heeft gewoond.

Loderingo en Catalano

Zo wordt de stad meerdere keren genoemd in het eerste van de drie delen van la Divina Commedia. In Inferno (de hel) beschrijft de Florentijnse dichter onder andere hoe hij in de achtste cirkel van de hel de huichelaars tegenkomt. Onder hen ook de voormalige bestuurders van Bologna (en Florence) Loderingo en Catalano. De twee broeders richtten de zogenaamde ‘Frati Gaudenti’ op: een orde die bedoeld was om de vele onderlinge (familie)ruzies en oorlogen in die tijd te beslechten en vrede te brengen. Desondanks streden de meeste leden vooral voor hun eigenbelang en dat was niet altijd het oplossen van conflicten. De link tussen de twee personages uit Inferno en Bologna, is te vinden op een van de heuvels buiten de stad. Daar ligt Eremo di Ronzano: een klein klooster en een nog kleinere kerk die in 1265 in het bezit van de Frati Gaudenti kwamen. De klim naar het klooster is niet gemakkelijk, maar het uitzicht over de stad en de heuvels vol olijfbomen en cipressen, maken de wandeling wel de moeite waard. Hier leefden Loderingo en Catalano tot hun dood: een prachtige plek, zeker in vergelijking met de achtste cirkel van de hel, waar ze volgens Dante na hun dood in terechtkwamen.

Mohammed in de hel

De afdaling van Eremo di Ronzano naar het centrum is even mooi als de klim ernaartoe, maar een stuk sneller. Voor we het weten staan we weer op Piazza Maggiore en wordt onze blik getrokken naar de façade van de Basilica di San Petronio. En naar de zwaarbewapende militairen voor de ingang en de pantserwagen in de hoek van het grote plein. Ook hier speelt de Florentijnse dichter een rol. In de achtste cirkel van de hel, bevinden zich namelijk niet alleen de ‘huichelaars’ Loderingo en Catalano, maar ook de ‘bedrieger’ en ‘leugenaar’ Mohammed. Juist, de stichter van de Islam: de religie die het verbiedt om Mohammed af te beelden. Laat staan in de hel. Deze scene is door de 15de-eeuwse schilder Giovanni da Modena levendig verbeeld op een fresco in de basiliek. Het is dus zeker geen toeval dat moslimterroristen in 2002 en 2006 probeerden een aanslag op de basiliek te plegen. Beide keren werd de poging ontmanteld en het fresco is er nog steeds. Het bedekt de hele zijkant van een van de kapellen en verbeeldt de verschillende cirkels van de hel. De misvormde wezens en hun gruwelijke ontberingen leiden tot een enigszins afschrikwekkend, maar fascinerend tafereel.

Het paradijs en de hel in de Pinacoteca

In verschillende musea in Bologna is Dante te vinden, in de vorm van bustes of tekeningen van de dichter tegen de achtergrond van Bologna’s torens. Het meest beroemde schilderij hangt echter in het museum Pinacoteca. Wanneer we in de lange gang staan, herkennen we de scene meteen. Ook hier hangt de schildering van Giovanni da Modena: ‘Paradiso e Inferno’ (Paradijs en Hel). Gezien het aantal keer dat het schilderij op de foto wordt gezet, is het een van de pronkstukken van de Pinacoteca. Het contrast tussen het paradijs en de hel heeft enige gelijkenis met de relatie tussen Bologna en Dante Alighieri zelf. Want stadsgids Francesca beweert wel dat de dichter Bologna ‘liefkozend’ de Zilveren stad noemde, maar dat staat in schril contrast tot Dante’s beschrijving in la Divina Commedia: ‘een stad van dwaling en leugens’. Tegelijkertijd was een van zijn grote voorbeelden – de dichter Guido Guinizelli – afkomstig uit Bologna. Zo slecht was de Zilveren Stad dus ook weer niet.  Kortom: het turbulente leven van Dante heeft ook in Bologna zijn sporen nagelaten. En misschien is het feit dat de stad überhaupt genoemd wordt in een gedicht dat geldt als een van hoogtepunten van de wereldliteratuur al een compliment op zich. Zilver of niet.